بلوغ از نظر لغوی بمعنی رسیدن و رشد کردن بوده و در زبان انگلیسی لغات زیادی مانند Maturity – puberty – Adolescence – Adulthood بمعنی بلوغ تعبیر شده است.
با توجه به ابعاد مختلف وجود انسان مانند بعد جسمی – روحی – اجتماعی – جنسی – قانونی و ... بلوغ هم میتواند در ابعاد مختلف صورت بگیرد. ثابت شده آن بلوغی کامل و بی نقص است که همه ابعاد انسان با همدیگر و متناسب صورت بگیرد و تاخیر و تعجیل در بلوغ قطعا تاثیر منفی در یک یا چند بعد در طول عمر فرد خواهد گذاشت و چه بسا میتواند اثرات بسیار مخربی برای فرد و اطرافیان در پی داشته باشد. پیشگیری از بلوغ تک بعدانه و در صورت ابتلا ، با تشخیص و درمان سریع میتوان از عواقب وخیم و خطرناک بر فرد – اطرافیان و حتی جامعه جلوگیری نمود.
بلوغ جنسی
کسب صفات ثانویه جنسی را بلوغ جنسی می گویند. علائم بلوغ جنسی در دو جنس متفاوت بطور خلاصه بشرح زیر است :
در دختران
- رویش مو در عانه و زیربغل
- بزرگ شدن پستان ها
- شروع قاعدگی
- شروع تمایلات جنسی
- افزایش سطح هورمون استروژن و پروژسترون در خون
- افزایش توزیغ چربی در باسن ها و ...
در پسران
- رویش مو در زیربغل و عانه
- کلفت شدن صدا
- بزرگ شدن بیضه
- افزایش خلق و خوی خشن( تحرک زیاد – زورآزمایی – فعالیت های سنگین و ... )
بلوغ جنسی درکشورهای مختلف تفاوت هایی دارد ولی مجموعا در پسران از 14-9 سالگی و در دختران از 13-8 سالگی روی می دهد.
درکل بلوغ جنسی درکشورهای گرمسیر زودتر از کشورهای سردسیر روی می دهد.
بلوغ زودرس جنسی Premature sexual maturity
طبق تعریف سازمان بهداشت جهانی ( who ) اگر بلوغ جنسی در دختران زیر 8 سال و در پسران زیر 9 سال اتفاق بیفتد به آن بلوغ زودرس جنسی می گویند. بلوغ زودرس جنسی در هر جنس می تواند اتفاق بیفتد ولی در دختران شایعتر از پسران است .بلوغ زودرس جنسی در بسیاری ازافراد می تواند خطرناک باشد و دارای عوارض جسمی – روحی و اجتماعی وخیمی باشد. میزان شدت عوارض و عواقب متناسب با این است که سایر ابعادی که هنوز غیربالغ هستند مانند ابعاد اجتماعی – روحی و قانونی و ... چه اندازه تاب و تحمل این تغییرات دارند و یا اصلا تحمل آن را ندارند و اگر از اطرافیان و جامعه مورد توجه قرار نگیرند عوارض بزرگی بر شخص تحمیل میشود.
عوارض شایع بلوغ زودرس جنسی در صورت عدم کنترل و کمک می تواند شامل :
- استرس های شدید دوره جوانی
- رفتارهای ناهنجار جنسی
- نازایی ها
- کوتاهی قد ( کوتاه تر از تعریف ژنی فرد)
- شاخص توده بدنی بالا
علل بلوغ زودرس جنسی
از نظر فیزیولوژیک علت شروع بلوغ این است که مغز شروع به تولید هورمونی بنام هورمون محرک گنادوتروپین ( GNRH) شده و این هورمون به غده هیپوفیز رسیده و آن را تحریک به تولید چندین هورمون می کند و از میان آنها هورومون استروژن میباشد که بر روی غدد جنسی (تخمدان ) در دخترها و تستسترون ( بر روی بیضه های پسربچه ها) تاثیر کرده ، باعث تحریک شده و از تحریک آنهاست که صفات ثانویه جنسی در دخترها و پسرها بوجود می آید که به آن بلوغ جنسی می گوئیم . پس اگر هریک از مرحله زودترشروع شوند بلوغ زودرس جنسی بوده و بسته به اینکه شروع زودتر در کدام ناحیه باشد به دو بخش عمده تقسیم می شود : اگر تغییرات در مغز زودتر شروع شده و منجر به بلوغ زودرس جنسی شود به آن بلوغ زودرس جنسی سانترال ( مرکزی) گفته می شود حال اگرشروع تغییرات زودرس در بیضه ها و تخمدان هاباشد به آن بلوغ جنسی محیطی ( Peripheral) می گویند.
علل عمده شروغ بلوغ زودرس جنسی سانترال به قرار زیراست :
- تروماهای مغزی
- تومورهای مغزی
- افزایش فشار داخل جمجمه بعلل زیاد مانند هیدروسفالی و ...
- رادیوتراپی مغز
- کم کاری تیروئیدی
- بزرگی مادرزادی هیپوفیز و غده فوق کلیوی
- سندروم مک کانه که یک بیماری ژنتیکی است
علل بلوغ جنسی محیطی ( peripheral )
- مصرف مواد هورمونی توسط کودک
- مصرف ترکیبات هورمونهای جنینی توسط مادر در ایام شیردهی به کودک
- تومورهای غده فوق کلیوی
- کیست های تخمدان در دخترها و تومورهای تخمدانی در دوران کودکی
علل روانی بلوغ زودرس جنینی
- ثابت شده است ازنظر روانی کودکانی که بیشتر از حد فیلم های مهیج و جنسی را می بینند و همچنین کودکان خیال پرداز و کودکانی که مورد تهاجم و سوءاستفاده جنسی قرار می گیرند و هم به دلیل اثرات مستقیم جسم و روح بر یکدیگر ، زودتر دچار
بلوغ زودرس جنسی می شوند.
- خواب کم در شب و خواب زیاد در روز
ریسک فاکتورها ( عوامل مستعد کننده )
- چاقی شدید دوران کودکی
- سابقه رادیوتراپی
- سابقه تومورهای مغزی
- کودکان نواحی گرمسیری بیشتراز نواحی سردسیر در معرض بلوغ جنسی زودرس قرار دارند.
عوارض و عواقب بلوغ زودرس جنسی
- از نظرجسمی این بیماران دچار کوتاهی قد میشوند
- از نظر روحی دچار مشکلات بزرگ روحی شده زیرا که مقایسه وضعیت خود فرد با هم سن و سالان خود او را به خجل بودن – دوری از اجتماع و دپرسیون سوق می دهد.
- از نظر اجتماعی فرد ممکن است دچار انواع استرس ها و آسیب های اجتماعی و حتی سوء استفاده های جسمی و جنسی گردد.
درمان
کاهش ریسک فاکتورهای متغیر مانند عدم استفاده بی رویه از هورمون های جنسی در اشکال مواد آرایشی و بهداشتی و یا درمانی..
- جلوگیری از مشاهده صحنه های مهیج جنسی و خشن توسط کودکان
- درمان بیماری های زمینه ای مانند هیپوتیروئیدی – غدد آدرنال و هیپوفیز و ...
نقش تغذیه در بلوغ زودرس
دنیای ماشینی و کم تحرکی در کناره تغذیه ناسالم و فست فود ها زمینه را برای بلوغ زودرس کودکان امروزی فراهم کرده است . چاقی از علل مهم بلوغ زودرس دختران میباشد والدین باید مصرف مواد غذایی چرب و شیرین را در برنامه غذایی کودکان محدود کرده و آنها را از 6ماهگی به خوردن خورکی های چرب ، شورو شیرین عادت ندهند. مصرف لبنیات پر چرب یا دسرهای شیرین و غذاهای سرخ شده عامل افزایش وزن و ابتلا به بلوغ زودرس کودکان هستند.
طبق تحقیقات پژوهشگران انگلیسی مصرف 8 بار در هفته گوشت قرمز احتمال بلوغ زودرس در دختران را تا 5/7% افزایش می دهد ولی با وجود این حذف گوشت قرمز به هیچ عنوان اصولی نیست و مصرف 3-4 بار در هفته گوشت قرمز توصیه میشود. مصرف منابع استروژن گیاهی از جمله سویا نیز میتواند باعث تغییرات هورمونی در کوکان و بلوغ زودرس شود . کمبود ویتامین D که امروزه بسیار شایع است یکی دیگر از علل بلوغ زودرس کودکان میباشد که در صورت نیاز باید مکمل یاری انجام گیرد. بنابراین رعایت تنوع و تعادل در رژیم غذایی افراد می تواند علاوه بر تامین نیازهای غذایی فرد ، مانع بروز اثرات سوء آنها موقع زیاده روی در مصرف شود و همچنین بهداشت اقلام غذایی گیاهی و حیوانی و عدم آلودگی هورمونی ویا آلودگی با آفت کش ها و استفاده از مواد غذایی ارگانیک می تواند ضامن سلامتی افراد باشد.
پس برای پیشگیری از بلوغ زودرس با اصلاح ریسک فاکتور از غذاهای خاص ذکر شده فوق احتمال ابتلا به بلوغ زودرس جنسی کاهش می یابد.
دکترعباس دیندوست - مسئول بیماریهای غیرواگیر
مهندس فائضه مهان فر - مسئول امور تغذیه